Home / Blog / Wetenschapsjournalistiek is genregevoelig

Wetenschapsjournalistiek is genregevoelig

LATER LEZEN

Diep Onderzoek voerde samen met Alexander Pleijter een verkennende inventarisatie uit van wetenschapsjournalistiek in Nederland. Het doel was om een inzichtelijk beeld te geven in (1) wat welke media doen aan wetenschapsjournalistiek en (2) welke functies daarmee vervuld worden. Hierbij is een brede definitie gehanteerd: alle aandacht die media besteden aan resultaten van wetenschappelijk onderzoek, als ook aan instituties en processen in de wereld van de wetenschap.

Vandaag zijn de resultaten gepubliceerd. Dit rapport maakt deel uit van een bredere toekomstverkenning die het Rathenau Instituut uitvoerde naar het functioneren van wetenschapsjournalistiek. Meer daarover hier. Hieronder zet ik de belangrijkste conclusies op een rij.

Methode
Het betreft een kwalitatief onderzoek op basis van vooraf opgestelde criteria. Een corpus van veertien genres met daarbinnen zeer diverse titels is onderworpen aan systematische tekstuele analyse, aangevuld met informatie van relevante redacteuren.

1. Aandacht wetenschap

Veel aandacht, grote verschillen
Nederlandse media besteden veel aandacht aan wetenschap: in bijna alle geanalyseerde titels is wetenschap te vinden. Dit wijst erop dat wetenschap voor media geen ivoren toren is, maar op de alledaagse radar van redacties staat. Wel signaleren we grote verschillen in de frequentie van aandacht voor wetenschap en de functie die dit dient. Dat geldt ook voor de missie en doelgroep van een medium: in vrouwentijdschriften is er sporadisch aandacht in de vorm van advies voor persoonlijke groei; kranten voor een hoogopgeleide doelgroep brengen meer wetenschapsnieuws.

Hoe verwezen wordt naar wetenschap verschilt eveneens sterk: consistente vermelding van bronnen en affiliaties ontbreekt. Er is weinig aandacht voor methoden van onderzoek: bij algemene duiding door een wetenschapper gebeurt dit niet, bij het brengen van wetenswaardigheden wel. Alle wetenschapsdisciplines vinden hun weg in de media, maar bepaalde disciplines beter passen bij bepaalde genres en functies.

Meer aandacht voor waakhondfunctie bij commerciële journalistiek 
Er zijn geen verschillen tussen functies en aard van de financiering van een titel, met één opmerkelijke uitzondering: de waakhondfunctie (functie 3). Deze wordt uitsluitend vervuld door commerciële titels en niet door redacties binnen de NPO. Niettemin besteden radio- en televisieprogramma’s van de NPO meer aandacht aan wetenschap dan commerciële zenders doen.

Hoe groter het bereik hoe minder wetenschap
We stellen voorzichtig dat hoe groter het bereik of de oplage van een titel, hoe minder aandacht er is voor wetenschap. Televisietalkshows hebben naast de televisiejournaals van de onderzochte titels het grootste bereik, maar besteden weinig aandacht aan wetenschapsnieuws. Het gaat eerder om het brengen van wetenswaardigheden (functie 4) en dat wordt vaak gedaan zonder wetenschapper. Ook de kranten met de hoogste oplages brengen minder wetenschap. Radiotalkshows en -wetenschapsprogramma’s en podcasts hebben een klein bereik, maar laten wetenschappers uitgebreid aan het woord.

Grotere redactie = meer aandacht voor alle functies van wetenschapsjournalistiek
Titels met een toegewijde wetenschapsredactie vervullen alle functies van wetenschapsjournalistiek. Waar slechts één wetenschapsredacteur of freelancer is wordt vooral nieuws gebracht (functie 1).

Weinig aandacht voor bronvermelding, onderzoeksmethoden en discussie
Media melden lang niet altijd bronnen van onderzoek of affiliaties van onderzoekers. De afwezigheid ervan valt vooral op bij het duiden van nieuws (functies 2a en 2b) en het geven van wetenswaardigheden (functie 4). Alleen bij educatie (functie 1), en dan met name nieuws, lijken wetenschappers over hun eigen onderzoek te praten.

Ook voor methoden is weinig ruimte. Een onderzoeksmethode komt vooral aan bod bij wetenswaardigheden, bijvoorbeeld bij het uitvoeren van een experiment. Bij algemene uitleg van een vakgebied blijft dit buiten beschouwing en gaat het om het delen van de inzichten. Als journalisten kritische vragen stellen, gaan deze zelden over de methode. Uitzonderingen hierop vormen de titels met een wetenschapsredactie. Bovendien gaan wetenschappers nauwelijks met elkaar in discussie. Soms worden er meerdere wetenschappers geïnterviewd, maar dat gebeurt afzonderlijk van elkaar.

Geneeskunde uitzonderlijke positie
Van alle wetenschappelijke disciplines wordt het meeste aandacht besteed aan geneeskunde. Ook de manier waarop er aandacht aan besteed wordt is uitzonderlijk. Het tegen elkaar afzetten van onderzoek troffen we alleen bij geneeskundige onderwerpen aan. Ook werden bij deze onderwerpen het vaakst bronnen genoemd. Terwijl bij andere disciplines vaak volstaan wordt met ‘uit onderzoek blijkt’, is het bij dit deelgebied blijkbaar belangrijk om de herkomst van kennis aan te geven.

Begrip ‘wetenschapper’ kent ruime definitie
Media hanteren een ruime opvatting van wetenschappers. Iemand kan zichzelf in de krant cultuurhistoricus noemen zonder doctoraat te hebben. Een voedingscoach lijkt voor journalisten op gelijke voet te staan met een wetenschappelijk onderzoeker. Voor programmamakers lijken wetenschapsjournalisten even goed in staat om een (bèta)vakgebied toe te lichten als wetenschappers.

2. Vervulling functies

De functies die deze aandacht voor wetenschap vervult, zijn genregebonden. Daarbij geldt dat bepaalde disciplines beter passen bij bepaalde genres en functies. We geven hier een samenvatting van onze bevindingen uitgesplitst naar functie.

1a: educatie in smalle zin
Alle nieuwsmedia op papier, televisie, radio en internet brengen losse nieuwsberichten uit de wetenschap. Titels die beschikken over een wetenschapsredactie brengen het meeste nieuws. Andere nieuwsmedia brengen niet elke editie klein wetenschapsnieuws, maar wel op regelmatige basis. Er is een lichte voorkeur voor bètanieuws, maar ook andere disciplines komen in aanmerking.

1b: educatie in brede zin
Vooral tijdschriften publiceren meerdere of tegenstrijdige onderzoeken in berichtgeving over nieuwe ontwikkelingen. Het gaat daarbij steeds om gezondheidsgerelateerde onderwerpen.

1c: educatie in algemene zin
Bij radiotalkshows en podcasts komen wetenschappers uitgebreid aan het woord over hun vakgebied. Het publiek wordt op die manier algemeen onderwezen over een specifieke discipline. Ook de colleges van het televisieprogramma De Universiteit van Nederland, wekelijkse interviews in Vrij Nederland en incidentele artikelen in de Volkskrant vervullen deze functie.

2a: maatschappelijk debat voeden in smalle zin
Nieuwsmedia – kranten, televisie en radio – vragen wetenschappers om een toelichting te geven op onderwerpen die in de actualiteit zijn. Het gaat hierbij om duiding van de actualiteit of van specifiek onderzoek. Deze functie werd niet vervuld door niet-nieuwsgerichte titels. Alle wetenschappelijke disciplines kunnen aan bod komen.

2b: maatschappelijk debat voeden in brede zin
In opiniebladen, op opiniepagina’s van kranten, bij talkshows op radio en televisie, en bij podcasts betrekken wetenschappers inzichten uit meerdere onderzoeken of van meerdere wetenschappers op een maatschappelijk thema. De maatschappijgerichte disciplines hebben de overhand. Het is daarbij opmerkelijk dat de duiders zelden naar specifieke studies verwijzen, maar veeleer algemeen vanuit hun vakgebied spreken.

3: waakhond
Het kritisch observeren van de wetenschappelijke sector komt het minst vaak voor. Het gebeurt door commerciële titels die beschikken over een wetenschapsredactie. Daarnaast vervullen lezersbrieven van tijdschriften deze functie incidenteel. Zogeheten factchecks van mediaberichten worden niet gedaan op geesteswetenschappelijk onderzoek.

4: wetenswaardigheden
Kennis uit wetenschappelijk onderzoek wordt in de meer infotainment-achtige media aangeboden louter omdat het aardig is om te weten. Het gaat om televisietalkshow De Wereld Draait Door onder, populairwetenschappelijk blad Quest en wetenschaps-programma’s Over de Kop en Proefkonijnen. Kenmerkend is dat meestal niet naar bronnen wordt verwezen. Met uitzondering van geschiedenis komen daarbij geen wetenswaardigheden uit de geesteswetenschappen voor.

5: advisering over lifestyle en persoonlijke groei
Tijdschriften die zich richten op het adviseren van mensen op enig terrein doen dat ook op basis van wetenschappelijk onderzoek. We zien deze functie ook terug in een enkel krantenbericht en op televisie bij De Wereld Draait Door. Meestal worden onderzoeksbevindingen zonder meer als kloppend verondersteld. Daarbij is het opmerkelijk dat bij deze functie het vaakst bronnen worden vermeld. Dit wijst er wellicht op dat hier meer autoriteit en/of geloofwaardigheid gewenst is.

Het gehele rapport is hier te downloaden. Voor vragen kunt u contact opnemen. 

DEEL DIT BERICHT