Waarom kijken mensen zo graag naar Temptation Island? Naar B&B Vol Liefde? Naar Special Forces VIPs? Ik krijg de vraag vaak, ook al heeft de steller zelf meestal een eigen antwoord paraat: leedvermaak. Dat is voor mij als mediawetenschapper een veel te ‘platte’ verklaring voor het succes van dit genre. Betekenisgeving gaat verder dan dat.

Uses & gratifications is een stroming binnen de communicatiewetenschap die kijkt naar de functies van mediateksten: in welke behoeften voorzien zij? Respondenten krijgen dan in een survey een aantal mogelijke motivaties voorgelegd. Zulk onderzoek is ook over reality gedaan. Daaruit komt bijvoorbeeld [abstract] dat studenten naar dit genre kijken uit tijdverdrijf, voor vermaak en ter ontspanning. Dat zegt natuurlijk weinig over de specifieke aantrekkingskracht van dit soort programma’s, al het televisiekijken kent zulke functies.

Echt of niet
De verklaring voor de grote aantrekkingskracht van reality-tv moeten we allereerst zoeken bij de aard van het genre. Dat is het tonen van echte emoties van echte mensen – dat wil zeggen, mensen die niet toneelspelen. In die zin klopt het: reality-tv is leedvermaak, maar niet in de betekenis van plezier om het leed van de ander. Reality toont immers meerdere emoties dan alleen pijn of verdriet.

Echtheid of vermeende echtheid is dus cruciaal. Het spel daarmee is een andere reden waarom kijkers zo graag kijken (zie dit overzicht van literatuur). Is het wel echt wat we zien? Zijn dit geen acteurs? Die vraag houdt kijkers bezig, al dan niet bewust. Hoe meer gevonden wordt dat een deelnemer toneelspeelt, hoe minder leuk een programma gevonden wordt. Inmiddels zijn hier trouwens ook uitzonderingen op, denk aan series die deels scripted zijn of juist expres sterk op fictie lijken zoals The Hills.

Veel kijkers zijn wantrouwend ten aanzien van reality en veel kijkers vinden dat ze heel kritisch zijn. Ze (denken te) weten dat wat echt lijkt niet echt is. Zo’n gevoel van kritisch kijken is uiteraard prettig. ‘Kijk mij eens slim zijn!’ Dat staat overigens los van daadwerkelijk begrijpen hoe producenten deelnemers casten en scripten, of hoe de montage en voice-over deelnemers tot personages maken. Neerkijken op reality betekent dus niet dat mensen niet kijken: ze noemen het dan een guilty pleasure, wat voor makers natuurlijk niets uitmaakt.

Normen
Reality leidt vaak tot controverse. In het verleden werden er bijvoorbeeld Kamervragen gesteld over De Gouden Kooi, uiteraard koren op de molen van de makers die in sommige gevallen zulke controverse zelf aanwakkeren. Gaat dit programma niet te ver? Staan onze normen hier onder druk? Reality-tv nodigt zo uit tot een gesprek of gedachten over hoe kunnen mensen met elkaar samenleven (zie bijvoorbeeld onderzoek van Daniel Biltereyst).

Voyeurisme wordt ook vaak genoemd als motivatie om naar zulke programma’s te kijken. Dat gaat niet naar de letter op: deelnemers weten immers dat zij bekeken worden. Het is wel zo dat kijkers dingen zien die ze wellicht niet zouden mogen zien, zoals rauwe emoties. Reality biedt bovendien soms een inkijk in een wereld die niet de jouwe is, bijvoorbeeld omdat er klasseverschil is tussen kijker en deelnemer. Maar we doen meer dan kijken.

Televisie vertelt verhalen en mensen zijn dol op verhalen. Verhalen nodigen uit tot morele reflectie, bijvoorbeeld op de keuzes van deelnemers. Hoe goed/slecht zijn die? We kijken dus niet alleen, maar we oordelen ook (zie het proefschrift van Tonny Krijnen). Hoe zou ik het doen in deze situatie? Welke keuzes zijn goed en welke keuzes zou ik maken? Waar verhalen duidelijk centraal staan in fictie zoals soaps of dramaseries, zijn verhalen ook essentieel voor reality. De makers brengen een of meerdere narratieven in een aflevering – die niet altijd overeenkomen met hoe deelnemers het zelf hebben beleefd (zie dit onderzoek). En die narratieven bieden morele kwesties waar de kijkers mee aan de slag kunnen, soms bewust in gesprek met iemand op de bank, soms onbewust.

Betekenisgeving
Reality-tv is inmiddels een gevestigd genre dat heel veel variaties kent. Bovenstaande geldt algemeen voor reality, maar in betekenisgeving zit veel variatie. Naar een spelshow wordt anders gekeken dan naar datingshow, dus met andere betekenisgeving. Hoe je kijkt, is daarnaast afhankelijk van wie je bent, van je gender, etniciteit, klasse, opleidingsniveau, seksualiteit, leeftijd, gesteldheid etc.

Voor een echt antwoord op de vraag ‘Waarom kijken mensen zo graag naar programma X’ zal je dus onderzoek moeten doen en het mensen moeten vragen. Hun antwoord zal nooit eenduidig zijn, daarvoor is televisie veel te complex.